Τα τρία πιο σημαντικά οικονομικά μέτρα που βρήκαν εφαρμογή στον Κρητικό επιχειρηματικό κόσμο ήταν με φθίνουσα σειρά: η επιστρεπτέα προκαταβολή, η αποζημίωση ειδικού σκοπού, και η μείωση των ενοικίων.
Επιπλέον μέτρα στήριξης για τα επόμενα 2 έτη ζητούν οι επιχειρήσεις της Κρήτης. Αυτό καταγράφεται στα τελικά αποτελέσματα της έρευνας, που διεξήχθη από το Εργαστήριο Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής Διοίκησης (LAFIM) του Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου (ΕΛΜΕΠΑ), στο πλαίσιο της προγραμματικής σύμβασης με την Περιφέρεια Κρήτης για την εκτέλεση του ερευνητικού έργου με τίτλο «Οικονομικές επιπτώσεις από την Πανδημία COVID-19 στη Κρήτη (ΟΕΠ)».
Σύμφωνα με τα τελικά αποτελέσματα της έρευνας που έγινε τη περίοδο 2021-22 σε ένα μεγάλο πλήθος επιχειρήσεων, όλων των κλάδων και από όλους τους νομούς της Κρήτης, καταγράφονται τρεις κύριες επιδράσεις από τη πανδημία: (1) αύξηση του κόστους αγορών, που αντίστοιχα επηρεάζει αρνητικά την προμήθεια των αγαθών/εμπορευμάτων, (2) ακύρωση παραγγελιών που οδηγεί αναπόφευκτα σε μείωση των πωλήσεων και αδυναμία αποπληρωμής οικονομικών υποχρεώσεων και (3) αδυναμία απασχόλησης προσωπικού λόγω της μειωμένης οικονομικής ευχέρειας στην συγκεκριμένη περίοδο, αλλά και των lockdowns. Επίσης, οι περισσότεροι επιχειρηματίες της Κρήτης θεωρούν ότι θα χρειαστεί ένα χρονικό διάστημα δυο ετών για να επανέλθουν σε κανονικό επίπεδο λειτουργίας.
Τα οικονομικά συμπεράσματα παρουσιάζουν, για το έτος 2020 συγκριτικά με το 2019, μείωση των εσόδων, ενώ το έτος 2021 καταγράφεται μια ένδειξη ανάκαμψης. Τα τρία πιο σημαντικά οικονομικά μέτρα που βρήκαν εφαρμογή στον Κρητικό επιχειρηματικό κόσμο ήταν με φθίνουσα σειρά: η επιστρεπτέα προκαταβολή, η αποζημίωση ειδικού σκοπού, και η μείωση των ενοικίων. Ο εμβολιασμός κατά του COVID-19 συνέβαλλε σημαντικά στην ομαλή λειτουργία των επιχειρήσεων τους. Επίσης, δυο στις τρεις επιχειρήσεις δήλωσαν ότι δεν είναι διατεθειμένες να μειώσουν τον αριθμό των απασχολούμενων μετά την πανδημία. Επιπλέον, 8 στις 10 επιχειρήσεις δηλώνουν ικανοποιημένες από την λίστα των κρατικών μέτρων. Η πλειοψηφία των επιχειρήσεων έχει αναγνωρίσει την αναγκαιότητα της υλοποίησης του ψηφιακού μετασχηματισμού, ενώ στο σύνολό τους οι επιχειρηματίες είναι θετικοί σε νέα επενδυτικά προγράμματα, δίνοντας έμφαση στο ΕΣΠΑ και στο Ταμείο Ανάκαμψης.
Όσον αφορά την ανάλυση των οικονομικών στοιχείων τους, βλέπουμε ότι οι κλάδοι της Βιομηχανίας-Μεταποίησης και της Αγροτικής παραγωγής παρουσίασαν την μικρότερη μεταβολή στα οικονομικά τους στοιχεία σε αντίθεση με τους κλάδους του Εμπορίου, του Τουρισμού και των Υπηρεσιών. Σημαντικό είναι ότι η κατάταξη με βάση τη κερδοφορία των επιχειρήσεων άλλαξε από το 2019 στο 2020, με δεδομένο ότι διαφορετικοί κλάδοι είχαν διαφορετική επίπτωση από τη πανδημία COVID-19. Φαίνεται ξεκάθαρα ότι υπήρχε αρνητική επίπτωση στους κλάδους Κατασκευών και Ακινήτων (Χανιά και Λασίθι), Ακινήτων (Ηράκλειο), και Μεταφορών και Κατασκευών (Ρέθυμνο). Έτσι, για το 2019-20, βλέπουμε πτώση στις πωλήσεις στον τουρισμό (70%), μεγάλη πτώση στα καθαρά κέρδη (75%) κυρίως σε Χανιά και Λασίθι, πτώση στην άμεση ρευστότητα της τάξης του 40% στο εμπόριο (κυρίως σε Χανιά και Ρέθυμνο), και μεγάλη πτώση στη κερδοφορία (50%) κυρίως σε Χανιά και Λασίθι.
Με βάση τα παραπάνω, αναμφίβολα καταγράφεται αιφνιδιαστική αρνητική επίδραση της πανδημίας COVID-19 στη λειτουργία των επιχειρήσεων το 2020, αλλά η έρευνα επιβεβαιώνει ότι οι επιχειρήσεις της Κρήτης άντεξαν. Σημαντική συμβολή σε αυτό είχαν τα μέτρα στήριξης και ενίσχυσης από τη πολιτεία, όμως τα μέτρα αυτά δεν φαίνεται να καλύπτουν πλήρως τις τρέχουσες ανάγκες των επιχειρήσεων, οι οποίες πολλαπλασιάζονται όσο η πανδημία και το κλίμα αβεβαιότητας (ενεργειακή κρίση, υψηλό κόστος παραγωγής, επισιτιστική κρίση) συνεχίζεται. Οι επιχειρήσεις της Κρήτης ζητούν επιπλέον μέτρα στήριξης για να επανέλθουν σύντομα σε τροχιά ανάπτυξης. Οι προτάσεις αντιμετώπισης του προβλήματος με τελικό σκοπό τη βιωσιμότητα των επιχειρήσεων είναι οι ακόλουθες:
Μείωση του ΦΠΑ για να ενισχυθούν τα έσοδα των επιχειρήσεων, και περαιτέρω φορολογικά κίνητρα για δαπάνες που στοχεύουν στην πράσινη οικονομία, την ενέργεια και την ψηφιοποίηση. Η ανάπτυξη των επιχειρήσεων της Κρήτης μέσω επενδύσεων σε σχέση με την ψηφιακή οικονομία και τις ψηφιακές υπηρεσίες (ψηφιακός μετασχηματισμός) είναι σημαντική, όπως και η ενίσχυση με νέες επενδύσεις μέσω νέων χρηματοδοτικών προγραμμάτων όπως με δανειοδότηση από το “Ελλάδα 2.0”, για την υλοποίηση σχεδίων που θα αφορούν τη πράσινη μετάβαση, τη καινοτομία – έρευνα και ανάπτυξη. Ο κλάδος «Γεωργία, Δασοκομία και Αλιεία» έχει προσελκύσει τους περισσότερους νέους επιχειρηματίες το τελευταίο διάστημα, σύμφωνα με την ΕΛΣΤΑΤ, συνεπώς προτείνεται η αναθεώρηση και η υιοθέτηση ενός νέου σύγχρονου μοντέλου παραγωγής που θα βασίζεται στην ανάπτυξη της νεοφυούς επιχειρηματικότητας. Η υιοθέτηση καινοτόμων προϊόντων και υπηρεσιών (τεχνητή νοημοσύνη, ρομποτική), και η ανάπτυξη R&D, θα βοηθήσουν την αύξηση της παραγωγής.
Πλέον η έγκαιρη και αποτελεσματική πράσινη μετάβαση της οικονομίας είναι προτεραιότητα για να αντιμετωπιστούν οι επιπτώσεις της κλιματικής αλλαγής αλλά και λόγω της ενεργειακής κρίσης. Τα πράσινα ομόλογα είναι ελκυστική επενδυτική επιλογή για μεγάλο αριθμό επενδυτών αφού θεωρούνται βιώσιμες επενδύσεις και μια σημαντική πηγή χρηματοδότησης για έργα υποδομής που αφορούν τόσο τα αστικά κέντρα όσο και τη Περιφέρεια. Στην Ελλάδα έχει ξεκινήσει η έκδοση πράσινων ομολόγων κυρίως από μεγάλες επιχειρήσεις. Προτείνεται η έκδοση ομολόγων από τοπικούς δήμους και περιφέρειες για τη χρηματοδότηση τοπικών έργων όπως κτίρια, δρόμοι κλπ., όπως συμβαίνει στο εξωτερικό. Με το κατάλληλο πλαίσιο, η τοπική αυτοδιοίκηση θα μπορεί να αναζητήσει επιπλέον χρηματοδότηση μέσω των πράσινων ομολόγων με στόχο την βελτίωση της ποιότητας ζωής των πολιτών στην Ελλάδα και την ενίσχυση της τοπικής οικονομίας ώστε να μπορούμε να μιλάμε για βιώσιμη ανάπτυξη.
Μετά τη 10ετή οικονομική κρίση στην Ελλάδα, και την υγειονομική και οικονομική ύφεση λόγω της πανδημίας, ο εκσυγχρονισμός και η βελτίωση των υποδομών στη Κρήτη θα δημιουργήσουν συνθήκες ποιοτικής ανάπτυξης – οι σύγχρονες υποδομές αναμφισβήτητα θα προσφέρουν στην οικονομική και τουριστική ανάπτυξη του νησιού την επόμενη δεκαετία.
Η διαχείριση της μεταβατικής περιόδου από την πανδημία στην επόμενη ημέρα θα είναι κρίσιμη για όλους. Με αφορμή τη συζήτηση για το πώς η οικονομία θα περάσει από την ανάκαμψη στην ανάπτυξη, μετά την COVID-19 περίοδο και των προβλημάτων από την ενεργειακή κρίση, προτείνεται σε τοπικό επίπεδο: (1) να δοθεί έμφαση στον τουρισμό, το πρωτογενή τομέα και στις υποδομές της Κρήτης, (2) να ενταθεί η εξαγωγή των κρητικών προϊόντων με φορολογικά κίνητρα στις επιχειρήσεις, (3) να μην επιβαρύνεται το περιβάλλον από τις σύγχρονες μορφές ανάπτυξης, και (4) να δημιουργηθούν νέες θέσεις εργασίας στον ιδιωτικό τομέα που θα βοηθήσουν τις τοπικές κοινωνίες της Κρήτης να αναπτυχθούν πιο γρήγορα.
Με την υλοποίηση επενδύσεων στο πλαίσιο του Ταμείου Ανάκαμψης, σε συνδυασμό και με τη στήριξη από τις τράπεζες με πρόγραμμα χρηματοδότησης των μικρομεσαίων επιχειρήσεων, οι επιχειρήσεις της Κρήτης θα πρέπει να αξιοποιήσουν πραγματικά τους διαθέσιμους πόρους ώστε να συμβάλουν καθοριστικά στην επιτάχυνση της ανάκαμψης της οικονομίας. Σημαντικό είναι αυτό να συμβεί στο σύνολο των επιχειρήσεων και κλάδων.
Με λίγα λόγια, πρέπει να δοθεί έμφαση στην ανάπτυξη όλων των συγκριτικών πλεονεκτημάτων της Κρήτης με διάφορους τρόπους. Το σύνολο των επιχειρήσεων πιστεύει στον καθοριστικό ρόλο της Περιφέρειας Κρήτης και της δυνητικής συμβολής της στην ενίσχυση του περιβάλλοντος λειτουργίας των επιχειρήσεων είτε μέσα από χρηματοδοτικά προγράμματα υποστήριξης των σύγχρονων αναγκών (ψηφιακός μετασχηματισμός, πράσινη οικονομία, ενεργειακή υποστήριξη, εξωστρέφεια) είτε κυρίως μέσα από ενέργειες ενημέρωσης για τα αντίστοιχα χρηματοδοτικά προγράμματα.
Η ανάπτυξη νέων αιολικών και φωτοβολταϊκών πάρκων, τα πράσινα κτήρια, η διαχείριση των αποβλήτων και οι καθαρές συγκοινωνίες είναι ενδεικτικά έργα ανάπτυξης της οικονομίας της Κρήτης. Η υλοποίηση τέτοιων έργων είναι πλέον μονόδρομος, αρκεί να γίνει ακολουθώντας ένα πλαίσιο διεθνών αναγνωρισμένων αρχών και προτύπων με αυστηρή διακυβέρνηση και εποπτεία της επιλογής έργων, ώστε αυτά να συμβάλουν καθοριστικά στην σύγχρονη ανάπτυξη του νησιού.
Τέλος, η Περιφέρεια Κρήτης μπορεί να αποτελέσει κόμβο ενημέρωσης και ανάπτυξης επιχειρηματικότητας αλλά και προβολής των καινοτόμων ιδεών που θα βοηθήσουν τις επιχειρήσεις να ανταπεξέλθουν στις νέες απαιτήσεις μετά τη πανδημία του COVID-19, με στόχο μια στρατηγική βιώσιμης ανάπτυξης τα επόμενα χρόνια. Σύμμαχοι σε αυτή τη προσπάθεια πρέπει να είναι όλα τα Πανεπιστημιακά και Ερευνητικά Ιδρύματα του νησιού, τα οποία με το υψηλού επιπέδου (διεθνώς αναγνωρισμένο) ακαδημαϊκό και ερευνητικό προσωπικό μπορούν να συνεισφέρουν με τις επιστημονικές τους γνώσεις στην ανάπτυξη καινοτομιών προς όφελος των επιχειρήσεων της Κρήτης.
* Καθηγητής Χρήστος Φλώρος, Αντιπρύτανης Ελληνικού Μεσογειακού Πανεπιστημίου και Καθηγητής Χρηματοοικονομικής, Τμήμα Λογιστικής και Χρηματοοικονομικής.
